Cudzysłowy, płot

Gdzie tu wcisnąć cudzysłów? Słowa Słowackiego przepowiedziane przeze mnie w tej przepowieści to "prawdziwe" cytaty z listów do Matki. Tylko że Słowacki też cytował i cytował. Siebie cytował przede wszystkim, to znaczy budował słowami przepowieść o sobie dla Matki, dla Babuni, dla Dziadunia, dla Hersylki i dla kogoś jeszcze. Przepowiadając siebie, opowiadał jakim chciał być w oczach Salomei Bécu. Jakim? Wielkim. Pod każdym względem: wielkim poetą języka polskiego, którego wszyscy ziomkowie kochają i poważają, i proszą, by "największy z poetów polskich" zechciał coś deklamować, a kiedy już ten poeta się zgodzi, jak na przyjęciu u Juliena, to poeta "rzuca całym zgromadzeniem" i takie wrażenie robi, że "trudno opisać". Wielkim poetą języka francuskiego, któremu francuscy poeci zazdroszczą, że on lepiej od nich po francusku wiersze składa, wielkim poetą języka angielskiego, którego w Londynie potrafili docenić. Wielkim poetą - po prostu, który dowiedziawszy się o śmierci Geothego pomyślał sobie, iż Pan Bóg zabrał Goethego z tego świata, "aby dla mnie, wydającego poezje, miejsce zrobił na świecie".

Ale od razu pojawia się cudzysłów. Mocniej lub słabiej zaznaczony, ale jednak wciśnięty. W wypadku śmierci Goethego mocniej: "Matko moja, widzisz jak szczerze piszę ten dziennik, piszę nawet głupie moje marzenia". Dwuznaczny ten cudzysłów: odgradza i oddala, ale też ukrywa. Co? "Głupie marzenia", żeby przepowiedziane się ziściło, czyli żeby cudzysłów zniknął niepotrzebny, żeby wyłamać sztachety oddzielające od zakazanego sadu, łąki, trawy. Jabłoni? Sztachety cudzysłowów odgradzają, ale i odsłaniają - prześwit. Do niego ciągnie, ten prześwit rozciąga, turbuje. Za płotem z cudzysłowów wzywa - skoro padło imię Goethego, to niech będzie dopowiedziane, że nie padło przypadkowo, bo żadne słowo nie pada przypadkowo w tej przepowieści - "złote żywe drzewo życia". To cytat.

Słowacki ustawiał w listach do Matki słowa w cudzysłowach. "Zdobywał się na dystans" - pozostawiając w wymownym pozasłowiu, w przemilczeniu, błagalny jęk o siebie. Pani Salomea tę grę najprawdopodobniej rozumiała, jestem pewien że rozumiała co chciał jej syn powiedzieć, a raczej czego powiedzieć się lękał lub - choć tak wybornie składał słowa - wysłowić (jeszcze) nie umiał. Co pragnął przed nią ukryć, co zasłaniają powtarzane zapewnienia o absolutnej - wobec "Kochanej Mamy" - szczerości? Kochana Mamo - nie-pisał, to znaczy pisał przemilczeniem, bo jedynie milczenie, zapomniana "przez panów gramatyków" (to Norwid) część mowy cudzysłowem się nie kazi - ja wiem, że Ty wiesz, że ja się przepowiadam lepszym niż jestem w rzeczywistości, sławniejszym, zdrowszym, piękniejszym, ale jak takim jakim się przepowiadam chcę być naprawdę.

Ja chcę być naprawdę!

Mamo Kochana jak być naprawdę?

Słowacki wciskał cudzysłowy licząc po cichu, na cudzo-słowny cud.

Naprawdę było tak, że nikt go nie kochał, współcześni uważali Słowackiego (z nielicznymi wyjątkami) za marnego, najwyżej przeciętnego poetę i za człowieka nie bardzo dobrego, czyli pyszałka. I jeszcze ten stosunek do kobiet! W listach do Matki (i do Odyńca) Słowacki przepowiadał siebie w roli wielkiego uwodziciela, przed którym kobiety mdleją, do którego wzdychają i zakochują się w nim do nieprzytomności, pragną się dla niego zabijać, a on - nic. Słowacki przepowiadał, że gdziekolwiek się pojawiał - siał pośród kobiet spustoszenie. Jego cudzysłowy odgradzające słowa od życia upychał w listach do Matki bardzo nieudolnie, naiwnie - aż wstyd. Ale się nie wstydził, bo prezentując się pani Salomei jako największy w Paryżu uwodziciel, więcej nawet - jako uwodziciel nikczemny, macho, Tarzan, pierwszy Casanova i Ostatni Mohikanin, potwór, diabeł wcielony wiedział lub przeczuwał tylko, że Matka nigdy nie potraktuje jego przepowieści poważnie, bo Juliusz Słowacki kochał tylko Matkę i słowa o erotycznych podbojach utwierdzały ją i jego w przekonaniu o głębinowej i niepodważalnej mocy ich wzajemnego związku. Myśl o ożenku przerażała zresztą Słowackiego nie mniej, niż widmo stosunku płciowego. Zakochane w nim - jak opowiadał - panny uczył najwyżej języka: francuskiego - w Dreźnie, polskiego - w Paryżu. Słowacki wybrał słowa. O tym przerażeniu pisał do Matki prawie wprost: "Życie moje [w Paryżu], jak mówiłem, jest bardzo jednostajne. Z rana wstaję o godzinie 10, piję herbatę w domu i idę czytać gazety. O czwartej idę na obiad, gdzie się schodzi wielu Polaków, tam się zawsze widzę i gawędzę z godzinę z Antonim Goreckim, dawniej pierwszym poetą, jest on teraz w Paryżu, przyjechał z Drezna, zrobił mi wielką przyjemność przywożąc ukłony od ładnej Saksonki, córki mojej gospodyni; trzeba wam wiedzieć, iż Gorecki mieszkał w tym samym co ja pomieszkaniu i ta panienka zamiast odpowiadania mu na jego sentymenta, o mnie mu ciągle robiła pytania; znudzony tem powiedział jej, że ja się żenię w Paryżu. Bojąc się zatem, aby ta plotka do was nie doszła i nie przeraziła was, muszę jej tu zaprzeczyć". Przepowieść dla Odyńca brzmiała znacznie drapieżniej, ale Słowacki otoczył ją cudzysłowem gęstym jak ostrokół: "A teraz wstydzę się powiedzieć co robię - oto jak szatan obłąkiwam młodą, 16 letnią panienkę - która już od dwóch dni ma gorączkę z maligną. - Otóż to jeszcze diament do moich wspomnień - brakuje tylko, żeby zwariowała. - Bogdaj to zawsze Saksonki po francusku uczyć - dobre stworzenia, a ta, co teraz w moje szpony popadła, urodzona w Bordeaux, ma twarz Hiszpanki i krew hiszpańską, i imię amerykańskie - imię znajdziesz w romansie Coopera Les Mohicans. - Ale dosyć tych bredni - oto pytałeś się, co tu druk kosztuje".

Maska, cudzysłów, gra. Kamizelka w wielkie kolorowe kwiaty, szarawarki jedwabne, buciki, laska, itd. to też obce słowa przepowiadane, czyli pokazywane i obnoszone w Ogrodzie Tuleryjskim jako cytat z niedokończonej, bo nie dającej się zapisać, opowieści. Słowacki grywał role również strojem: partie angielskiego dżentelmena lub dandysa; ubierał się w przyodziewek z dystansem jakby cytował cudzy tekst. Przepowiadał i mnożył cudzysłowy, a kiedy się mu wydało, że trochę z mnożeniem cudzysłowów przesadza - smak poetycki i gust raczej go nie zawodził - wtedy dopisywał, jak w wypadku przepowieści o tajemniczej i kulawej dziewczynie z cmentarza Père-Lachaise lub w wypadku opowieści o dziewczynce z bukietem groszków, która usługiwała Słowackiemu i Zienkowiczowi w Wesalu - "pewno śmiać się ze mnie będziecie".

O cudzysłowie - w listach do Matki - zapomniał dwukrotnie. Zapomniał, albo chciał zapomnieć. Po raz pierwszy - gdy w czwartek, 12 kwietnia 1832 roku z drukarni Pinarda (właściciel zmarł, zakład prowadziły trzy córki Pinarda) wyszły jego tomiki poezji. Tego dnia Słowacki czuł się w pełni sobą i nie potrzebował cudzysłowów. Zdawało mu się przez krótką chwilę że wyrwał wszystkie kołki w płocie, wybiega na łąkę i obejmuje drzewo, więc pozwolił sobie nawet na niewinne, ale oczywiste kłamstwo: "Mam Poezje moje i pierwszy dzień ich wyjścia, był dla mnie źródłem nieskończonych przyjemności [...] Dziś zobaczyłem u Pinarda rejestr ludzi sławnych zawartych w biografii «Contemporains», a pod literą S. taki porządek: Skrzynecki Jan, Słowacki Euzebiusz, Słowacki Juliusz, Smuglewicz Franciszek, Śniadecki Jan, Śniadecki Jędrzej; widzicie że w dobrym jestem towarzystwie. Ucieszyło mnie to bardzo. Jest to najsławniejsza biografia. [...] Wiem, Kochana Mamo, że Tobie to zrobi przyjemność, że kiedy będą chwalić Julka, to wreszcie uwierzysz, że to nie czynią osoby dla oszukiwania łatwowiernej, kochającej Matki". I Słowacki zaszedł do warsztatu, by bawić trzy siostry słowem.

Skłamał. W biografii sławnych ludzi wydanych onego czasu w Paryżu jego nazwiska brak. Co prawda Rodacy planowali jakieś uzupełnienia, ale nic z tego nie wyszło. Wystarczy zajrzeć do przypisów Eugeniusza Sawrymowicza w Korespondencji. Nazwiska nie było, ale on go Matce nie przepowiedzieć nie umiał.

Drugi raz zapomniał cudzysłowu, gdy pisał o Kutasie, a pisał dwukrotnie: "Matko Kochana widząc jak to wiele ludzi teraz mnie lubi i mnie kocha, i mogę powiedzieć uwielbia, nie wstydziłabyś się swego syna. Kłaniałem się kutasom u butów, które mnie przyjęły; wy je uwielbiacie, szczęśliwi. Nie wiecie, co to jest bliższe poznanie ludzi, jest to «le prophète voilé de Karashan» tak go nazywamy ze Skibickim. [...] Przez cały czas bardzo dobrze się prowadzę, żadnych zbytków i wyboczeń. Nie mam czasu nic czytać. Nic nie piszę, to dowodzi, żem zdrów i silny. [...] Przyszedł wieczór; ogromne zgromadzenie, mnóstwo dam polskich i francuskich, młodych i ładnych. La Fayette prezydował; wszyscy czytali po francusku, kutasy także, czytano wiersze francuskie, potem na końcu wiceprezes obracając się do zgromadzenia rzekł, ze towarzystwo uprosiło największego z poetów polskich [podkreślenie Słowackiego], aby po polsku deklamował, a stąd wzywa pana S., aby zasiadł miejsce. Pan S. nie zasiadł, lecz stojąc mówił... Cóż, trudno opisać; rzucałem całym zgromadzeniem, potem rozłamałem wiersz ody i powiedziałem jedną śliczną historyczną powieść w trzynastu wierszach, znów wróciłem do ody i zakończyłem myślą z «Lambra» wyjętą. [...] Francuzi mówili, że z taką duszą deklamowałem, że wszystko zrozumieli prawie. Kiedy po skończeniu spojrzałem na tłum dam, obaczyłem oczy jednej ślicznej tak impertynencko zwrócone ku mnie, że moje musiałem odwrócić, i znów spojrzałem, i jeszcze to samo spojrzenie; żeby tak długo, to bym zwariował".

Salomea Bécu przy słowie "kutas" dopisała wyraźnie: "Lelewel". "Le prophète voilé de Korashan" - to (jak ustalił Eugeniusz Sawrymowicz) aluzja do tytułu pierwszej opowieści z poematu Moora Lalla Rookh pt. The Veiled Prophet of Khorassan. Bohaterem opowieści jest potwór odgrywający rolę bóstwa, mający stale zasłoniętą twarz. Stosunek Słowackiego do Lelewela cudzysłowu nie wymagał, ale był cytatem z wiersza Mickiewicza: Popas w Upicie. (Zdarzenie prawdziwe) :

                              Obok siedział młody,
We fraku z samodziału, krojem nowej mody,
Fryzował sobie czubek, kołnierzyk, a czasem
Bawił się pływającym u buta kutasem,
Lub żartował z sąsiada, którego płaszcz długi
I krzyż czerwony znakiem kościelnego sługi.

Słowacki nie potrafił się od cytatów wyzwolić nawet wtedy kiedy pisał Matce wprost prawdę (swoją prawdę) o ludziach, którzy - zgodnym zdaniem autora i czytelniczki - stale nosili na twarzy maskę.

[...]

Członek Polskiej Akademii Umiejętności J. Talko-Hryncewicz, rozpatrzywszy na posiedzeniu Komisji Antropologii i Prehistorii niektóre szczegóły budowy czaszki na podstawie jej odlewu i wizerunków poety, wykazał asymetrię oczodołów oraz stwierdził większy rozwój lewej strony lewej skroni, a szczególnie lewego wyrostka jarzmowego kości czołowej świadczący, wespół ze znaczną pojemnością czaszki i jej rozmiarami, o wyższej inteligencji.

Zestawiając pojemność czaszki Słowackiego z innymi wybitnymi ludźmi, autor wykazał, że już od dzieciństwa występował u Słowackiego typ zwany przez Francuzów mózgowym, o wielkiej czaszce, wydatnem i wyniosłem wypukłem czole i dużych czarnych oczach. Takiemu typowi, przy przedwczesnym umysłowym rozwoju, utarta tradycja nie wróży długiego życia. "Dziecko cudowne" pisać zaczyna wiersze, a żądza sławy tak go podnieca, że chce życie swe jak najpoetyczniej urządzić. Pragnie on żyć najskromniej, cierpieć nawet niedostatek, byleby tylko Bóg dał mu po śmierci nieśmiertelność. Od młodych lat rozwija się w nim strona duchowa coraz bardziej, ale kosztem sił fizycznych. Typ mózgowy, właściwy wiekowi dziecinnemu, połączył się w Słowackim z typem astenicznym, zwanym przez Francuzów oddechowym ("type réspiratoire"), który charakteryzuje wątła budowa ciała, wąska klatka piersiowa, długi tułów i kończyny z dziedziczną gruźlicą.

Członkowi PAU J. Talko-Hryncewiczowi opowiedziała czaszka o melancholijnym nastroju poety, o nietowarzyskości i o życiu wśród świata fantazji, zjaw i duchów, że jej nosiciel nie licząc się z rzeczywistością, szukał ciągle nowych wrażeń i podniet w miłości idealnej, pod której urokiem mógł marzyć i tworzyć swe nieśmiertelne utwory, odznaczające się tak formą, jak i stylem kunsztownym, bogactwem kolorytu i muzykalnością, że odczuwał on również piękno przyrody, choć przy nadzwyczajnem przeczuleniu i wrodzonej ambicji, bolały go doznane zawody. Niemniej przygniatały go sprawy polskie, krajowe i emigracyjne.

Następnie, celem rozpoznania rasy, autor porównał typ Słowackiego z wynikami dawniejszych swych badań nad typem szlachty polskiej na Ukrainie i ludu ukraińskiego i doszedł do wniosku, że istnieje między nimi antropologiczne pokrewieństwo. Słowacki był niższego wzrostu niż szlachta i lud i posiadał słabszą budowę: nieco bardziej według głównego wskaźnika krótkogłowiec, o wąskim czole i miernej potylicy. Kiedy u polskiej szlachty i ludu ukraińskiego występuje, przy głowie krótkiej, twarz mocno zbudowana, dosyć szeroka i mizernie długa oraz nos mięsisty i szerszy, to Słowacki, chociaż wskaźnik posiada analogiczny, jednak różni się zasadniczo od szlachty i ludu wąskością górnej szczęki i żuchwy, co nadało mu wygląd bardziej wydłużony, przy kościstym, garbatym, wielkim i bardzo wąskim nosie.

Te cechy każą szukać jakiejś przymieszki. Na myśl szukania naprowadził autora prof. Kleiner tłumaczący wizje mistyczne Słowackiego, w których to wizjach wyprowadza poeta ducha Mickiewicza z Judei od wielkich proroków, a siebie z Armenii i z Hellady. Armeńczykiem, w którym uosabia siebie, był Her w Królu-Duchu. Ta płomienność wyobraźni u Słowackiego, prawdziwie wschodnia w bogactwie wrażeń, kolorytu i fantazji, na co nie zdobył się żaden z naszych poetów, każe przypuszczać znakomitemu krytykowi, że w utworach Juliusza tkwi wiele pierwiastków zaczerpniętych ze Wschodu. Cechy antropologiczne wskazują na możliwość rasowego pokrewieństwa Słowackiego z Ormianami.

Innych przymieszek rasowych członek PAU się nie dopatrzył, ale pozostał w rozterce.


(Kościół świętego Rocha, Przypadki Fulgentego Rymgayłły)